Pomnik Historii, 3 lutego 2023 roku

2 lutego 2023 roku weszło w życie rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z  którym zespół kolegiaty w Opatowie został uznany za Pomnik Historii. Tytuł ten obejmuje zarówno świątynię kolegiacką, jak i teren wzgórza, dzwonnicę, tzw. "starą plebanię" i ogrodzenie świątyni.

W uzasadnieniu aktu nominacyjnego stwierdzono, że "kolegiata opatowska jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej oraz jedną z najlepiej zachowanych dwunastowiecznych bazylik w Polsce. Mieści cenne przykłady dzieł sztuki doby gotyku, renesansu i baroku. Ma także szczególne znaczenie, jako miejsce związane z obradami sejmiku ziemskiego. Oprócz roli sakralnej kolegiata zyskała znaczenie polityczne. Przez kilkaset lat stanowiła miejsce modłów i  obrad szlachty zjeżdżającej do Opatowa na sejmik ziemski. Ważnym aspektem w  ocenie wartości obiektu jest trwałość krajobrazu Opatowa współtworzonego przez charakterystyczną bryłę kolegiaty wznoszącej się na wyniesieniu. Do dzisiaj niezakłócony pozostaje widok na monumentalną sylwetę świątyni".

Pomnik historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Tytuł ten przyznaje się zabytkom o szczególnym znaczeniu dla kultury. Rangę Pomnika Historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Tytuł Pomnika Historii nadano dotąd 123 obiektom.

Otrzymanie statusu Pomnika Historii, to  przede wszystkim prestiż wynikający z potwierdzenia szczególnej wartości, wyjaśnia dr hab. Katarzyna Zalasińska, dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa: - Zabytek stając się Pomnikiem Historii zostaje wyróżniony spośród zabytków stanowiących dorobek kultury polskiej, zatem podkreśla się jego rangę. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może przedstawić Komitetowi Dziedzictwa światowego wniosek o wpis pomnika historii na "Listę dziedzictwa światowego", jeżeli obiekt lub obszar spełnia kryteria, o których mowa Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. Warto dodać, że Pomniki Historii są objęte szczególną troską służb konserwatorskich. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa prowadzą działania mające na celu promocję miejsc objętych statusem pomnika historii, oraz upowszechnianiem.